Razgovarala Mila Durić/Foto Privatna arhiva
Marijana Zečević, književnica, književna kritičarka i teoretičarka umjetnosti, bavi se naukom o književnosti, analitičkim novinarstvom i istorijom umjetnosti. Završila je književnost i magistrirala političke nauke. Dobitnica je nagrade Vidovdanska povelja za valorizaciju savremene književne kritike. Po ocjeni akademske i stručne javnosti jedna je od najboljih stručnjaka na području Zapadnog Balkana. Objavila je knjige iz oblasti analitičarskog novinarstva, književnosti i slikarstva. Autorka je prve knjige o Urošu Toškoviću u Crnoj Gori, Toškovićeva Sagrada Familia, jedine studije koja se bavi i tumačenjem slika ovog velikog slikara i jednog od najboljih crtača svijeta.
Prošle godine objavila je i roman Na Brodu bijele Rade, koji je izazvao podjednaku pažnju čitalaca i medija, te je na naše prvo pitanje – kako objašnjava veliki interes za sve što napiše, odgovorila: “Knjige su kao i čovjek. Imaju svoj karakter i dušu. Kao što se i čovjek među masom istakne harizmom, visokim moralnim i etičkim principima, tako i knjige imaju svoj identitet, krče put, zavrijede pažnju, interesovanje i vrednovanje. Sve moje knjige su specifične, jer se od studija i očekuje da donesu kao rezultat istraživačkog procesa i određenu novinu. Posebno su prijemčive javnosti Toškovićeva Sagrada Familia i roman Na Brodu bijele Rade, zbog samih tema. Ostale su stručna literatura, namijenjene studentima i profesorima iz oblasti književnosti i analitičkog novinarstva.”
Šta Vas je inspirisalo kada su u pitanju radnja i građa romana Na Brodu bijele Rade?
– Ovo je roman o ljubavi i smrti, kocki i poroku, entuzijazmu i volji, upornosti i borbi, ovozemaljskom i zagrobnom, tradicionalnom i modernom, industrijalizaciji i agrarnom, ljudskoj dobroti i stradanju, životu i smrti. Cijeli taj antropološki kompleks izvire iz jednog dubokog vrela posrijedi kojeg je najuzvišeniji princip života ̶ majka. Pored nje, tu su i mnogi likovi i situacije koji su bili kao rejografi duboko utkani u moju svijest.
S druge strane, roman sam tako postavila, prateći prvo djetinjstvo, pa onda mladost i zrelo doba glavne junakinje. Izdvojivši određena poglavlja, koja se odnose na njeno djetinjstvo, pisala sam na način da bi štivo jednog dana moglo biti i školska literatura za osnovnu školu, tako, uzevši roman u cjelosti, i za studente i srednjoškolski uzrast. Priča je takva da bi jednog dana mogla biti i ekranizovana, jer ovakva štiva po duhu prevazilaze okvire, te zahtijevaju daljnje medijume. Poznavajući književnost i mnoge pročitane knjige i romane, koje imaju status klasičnih djela, u glavi mi je bila određena vizija da to bude trajna i dugoročna umjetnička investicija, koja će s vremenom bivati sve utemeljenija. I uopšte mi se ne žuri, jer i sami duh i tempo ove knjige je staložen i deskriptivan, situira gotovo vrijeme od jednog vijeka.
Možete li nam reći nešto o naslovu romana?
– Roman je pisan u trećem licu. Sadrži jedan spektar misli, sjećanja, događaja, ličnosti. Glavna junakinja je Rada. Otuda je i naziv romana inspirisan njenim imenom kao metafora. Sa stanovišta onomastike ̶ Rada je vrijednost i rad. I zaista, rad je osnov morala i estetike. Kako je Čehov rekao “u radu se odražava i etika i estetika”, što je zapravo i ekvivalent onoga što je i filozofija života i odlika karaktera glavne junakinje. S druge strane, bijela rada implicira na nježost, čistotu, ponovno rađanje i ljepotu.
Roman je izašao iz štampe 2024. godine na dan početka proljeća. Bio je to “znak pored puta”, u čast bijele rade, kao vjesnik početka života, koji ne prestaje i vječno se obnavlja. Bijela rada postaje univerzalni princip trajanja, koji briše granicu smrti i rađanja, nanovo cvjetajući svaki put na toj razmeđi života i smrti, početka i kraja. Svi ti principi personifikuju ono što je zapravo i glavna junakinja. Često me pitaju piše li se malim ili velikim slovom? Upravo, kad se odnosi na ime junakinje velikim slovom, a na cvijet malim, iako se ova dva principa, čovjeka i cvijeta prožimaju po svojim osobinama i svojstvima. Isto tako i Brod – u romanu je toponim, mjesto rođenja glavne junakinje, a s druge strane je plovilo, simbol života i životnog putovanja, prelazak iz jednog u drugi svijet, iz svijeta života u svijet smrti i ponovnog rađanja. Brod je u sakralnoj arhitekturi glavni dio u unutrašnjem prostoru građevine, koji se prostire između ulaza i oltara, na kojem stoje vjernici tokom bogosluženja; jedan je od najstarijih simbola u crkvenom građevinarstvu. S druge strane i građevinarstvo u ovom romanu ima svoju značenje i svetu ulogu.
Možemo zapaziti i slojevitost ovog književnog djela, gdje svaka stvar, naizgled životna i funkcionalna, ima i dublji i preneseni smisao.
– Osim osnovne priče i naizgled jednostavnih životnih prilika, uzetih iz realnog života, mnogi od njih imaju i svoju simboličku vrijednost i preneseno značenje. Taj prvi sloj prikazane predmetnosti čine ljudi, situacije, zbivanja, priroda, stvari i predmeti, pretočene u dati umjetnički svijet kao jedan poredak u koji roman čitaoca uvodi. Pored osnovnog, mnoge stvari sadrže i dublje i preneseno značenje. Kao jedan od primjera navešću priču o ustavi.
“Utiša se najednom galama, te selo opet zadrijema u spokoj mirnog trenutka. Samo je rijeka uravnoteženo hučala, bujna i snažna, lomeći se preko kamenja ledeno kao santa. Najprijemčivija je Perućica ljeti, kada vesela djeca i omladina vrelinu avgustovskih dana gase u njenoj ledenoj vodi. Tada prave ustave, koje liče na duboke bazene, gdje krote njenu silinu, uranjajući smjelo u vodu, okruženi dubokim hladom vrba i nakostriješenog žbunja. Tako su naglo uskakali u veličanstveni posjed rijeke, srećni zbog tolikog izobilja koje je njihovo, bez zadrške, osjećajući njeno intenzivno bilo, ledeno kao munja, doživljavajući katarzu, rvajući se sa njenom silinom.” (Poglavlje Rosno jutro).
Ono što je u romanu scena u kojoj je prikazana ustava posred rijeke, polazeći od Junga, zapravo je libido, riječ koja za Frojda ima isključivo seksualni smisao, dok je kod Junga zapravo izraz za “energetski način posmatranja”.Tako sagrađena ustava posred rijeke, kao motiv romana, zapravo je ustava libida, kao energetski potencijal zasnovan na odnosu progresije i regresije ̶ zastoj životne energije koja je pod pritiskom usljed određene društvene zbilje. Otuda dati roman sadrži taj jedan semiotički kompleks kao narav znakova.
Može reći da je ovo porodični roman s elementima istorijskog. Kako ste proželi ta dva žanra?
– Roman sadrži i koncept tzv. “individualne psihologije” zastupljen na primjeru škole i braka. Roman otvara i pitanje “individualne psihologije” na primjeru odnosa glavne junakinje Rade i učiteljice, što je primjer iz života kakvim se bavio i Alfred Adler u knjizi Poznavanje života. Pitanje braka, upravo segment kojem se posvetio i ovaj austrijski ljekar i psihijatar, osnivač škole individualne psihologije, zastupljen je na individualnom primjeru Radinog, Radojevog i Matildinog braka.
Istorijski opseg vremenska je dionica koju mjeri porodični aspekt romana, od vremena Radinog pradjede, pa do njenog vremena ̶ perioda SFRJ, prateći njen život koji je postavljen na toj determinanti istorijskih i porodičnih prilika. Otuda se za ovo djelo može reći da je porodični s elementima istorijskog romana. Roman predstavlja jedan umjetnički poredak personifikovan iz samog života. Prikazuje opseg vremena kojem su sami likovi pripadali, opisujući jedan poredak u njegovoj jednostavnosti i naivnoj harmoniji. Prikazuje iskreni i originalni karakter tema iz jednostavnog svijeta iz kojeg emanira i jedna kompleksnost života, metafizička i umjetnička imaginacija.
Kroz određene motive u romanu, kakvi su gramofon i radio, između ostalog ukazujete i na vrijeme industrijalizacije koju su pratile odlike masovne kulture. S druge strane imamo elemente koji odlikuju i ono što je predstavljala masovna kultura i kroz industriju filma.
– U romanu može se jasno povući linija od putujuće plesne trupe, sabora, igranki, muzike Elvisa Prislija, šlagera i gramofona, radija i radio-emisija, bioskopa, korzoa i filma, pretprazničnih kupovina, praznika i špalira, raskošnog neba i jedrilica, do ratne sirene devedesetih godina i zvukova bombardera Drugog svjetskog rata.
Gramofon, kao motiv na opštem planu, ne samo simbol uspona masovne kulture na svjetskoj pozornici, već i simbol jednog duha, statusa i atmosfere, porodice koja je u to vrijeme, kako je u romanu prikazano, imala svoje obilježje. Popularna muzika počivala je na radiju i pločama, što su motivi koji nose to svojstvo uspona “masovne kulture”, a koja u romanu uzima taj isječak vremena od tridesetih do osamdesetih godina 20. vijeka. Takođe i motiv radija važan je nosilac “masovne kulture” i “masovnih medija”, a kojim se zapravo i posljednje poglavlje romana završava. Kaspar Maze je objasnio da je radio i trend pretvaranja muzike u životnu namirnicu, a što u romanu svjedoči i poglavlje U iznajmljenom stanu, gdje je porodična atmosfera ručka propraćena zvucima sa radio-aparata. Radio-emisija Karavan, koja je emitovana na talasima Radio-Beograda, sinonim je za atmosferu u romanu koja oslikava vrijeme tipične jugoslovenske porodice.
S druge strane, radio je masovni medij međuratnog doba, stvaranja centralnih radio-veza, kao vojnih radio-uređaja, u svrsi istrumentalizovanja, a što u romanu upućuje na dva prikazana rata. Industrija je upravo odvajala posao od dijela života u stanu i porodici, komšiluku i opštini, o čemu svjedoči i roman, prikazujući jedan poredak prisnosti među ljudima, komšijske kafe i razgovora. Marljivost, rad, disciplina i predanost, manufaktura, preduzeća i industrija, domaća radinost, poljoprivredna dobra, vrline su koje u ovom romanu ovaploćuju jedan suživot i njegove nosioce.
U romanu se spominju imena: Merilin Monro, Rita Hejvort i Džin Keli, film Prohujalo s vihorom, Elvis Prisli, upravo kao nosioci mas-medija i potrošačke ljepote minulog vremena. Ono što je u svijetu kinematografije kultni film Top Gan, to je u romanu za mene poglavlje Prvi let, koji oživljava jedno minulo vrijeme Jugoslavije. Glavni akter ovog poglavlja je avijatičar Vojo, okružen avijatičarskom infrastrukturom i entuzijazmom.
Pored glavnih, koje biste još likove izdvojili?
– Roman je pisan po istinitim događajima. Umnogome, likovi su stvarni, osim par fiktivnih. S druge strane, sama imena glavnih junaka, Rada i Vojo, sadrže značenjsko svojstvo kao što su rad, vojevanje i slava, što je kada govorimo o etici, zapravo, ono što upućuje na čovjekovu svrhu, koja i čini smisao života. Neki od likova su dobili ime prilagođeno radnji romana. Međutim, tek slijedi da čitaoci prave svoj pristup likovima sagledavajući njihove portrete. Tek će se čitaoci saživjeti sa likovima i izdvajati sebi najdraža imena. Likovi su različiti, što čini poseban šarm i dinamiku ovog romana. I sporedni likovi su upečatljivi i nose značajnu funkciju u poretku romana, stavljajući akcenat na kontekst kom pripadaju. Među sporednim likovima je i par istorijskih ličnosti.
Koja bi bila pouka romana?
– Svaki čitalac naći će pouku. Roman oživljava duh jednog minulog vremena iz perioda Jugoslavije, čiji su nosioci Rada i Vojo. No, retrospektivnim tokom radnje roman situira vrijeme gotovo više od jednog vijeka, posrijedi kojeg je i period Drugog svjetskog rata i rata devedesetih godina. S druge strane, posrijedi svih tih događaja je glavna junakinja Rada, čiji život prati tok i opštih prilika. Dakle, ono na šta, između ostalog, upućuje roman kroz lik glavne junakinje, zapravo je rad i moralnost. Kod Čehova je rad iznad i moralnosti, jer se moralnost i estetika ogledaju u radu. Otuda je rad ono što je u biti i životne filozofije i imena glavne junakinje. Kao i kod Šopenhauera i Kanata u romanu moralnost čini svrhu života, ali i štit od samog života.
Upravo za one visoke vrline, saobrazne vrlinama oba glavna lika ̶ plemenitost, duševna veličina, samopožrtvovanje, Šopenhauer je rekao “teško da ćemo naći drugdje osim u romanima i pozorišnim komadima”. Otuda, glavni likovi izgleda da su rođeni da bi iz objektivnog života prešli u romane kako bi nadživjeli i sebe i vrijeme.
Stoga, moralnost, rad i svrha glavni su postulati na koje ovaj roman upućuje i kojima nas uči. No, roman ide i dalje, zalazeći i u jedan svijet na granici života i smrti, na kom se odvijaju dileme i borbe dovodeći u pitanje i sami život i smisao. Tu se već otvara pitanje istrajavanja i granica ljudske snage i smisla postojanja. U čemu je, dakle, smisao kada i taj smisao biva doveden u pitanje? Odgonetanje tih pitanja, kroz odnos sa junacima romanima ostavljamo, dakle, čitaocima.
GRACIJA 233/april 2025.
